Ferment növləri
Bədəninizin hər yanında fermentlər vardır. Ancaq hər ferment özü üçün təyin olunmuş vəzifəni etmək məcburiyyətindədir. Fərqli fermentlər, fərqli şəkillərdə fərqli sürətlərdə və fərqli substratlarla işləyərlər. Bu səbəblə müxtəlifdirlər.
Fermentlərin ümumi bir təsnif edilmə şəkilləri vardır. Bu təsnif etmə, ümumi mənada bədəndə etdikləri təməl vəzifələrə görə təyin olunar. Bədənin tənəffüs sistemindən sinir sisteminə qədər bütün maddələr mübadiləsini idarəsi altında tutan fermentlərə metabolik fermentlər deyilir. Qida fermentləri olaraq təsnif edilən ferment qrupları da, yeməklərlə bədənə götürdüyümüz fermentlərdir. Üçüncü ferment qrupu isə həzm fermentləri olaraq adlandırılarlar.
Metabolik fermentlər
Bədəndə qidaların parçalanıb həzm edildiyi və ardından da saysız metabolik əməliyyatın edildiyi müdhiş bir sistem vardır. Canlı orqanizmin hüceyrələri içində meydana gələn və fermentlərlə nəzarət edilən hadisələrin hamısına maddələr mübadiləsi adı verilər. Maddələr mübadiləsi ilə enerji istehsalı və maddə istehsalı reallaşdırılar. ATF istehsalı və zülal sintezi isə iki əhəmiyyətli metabolik reaksiyadır. Metabolik fermentlər, bütün bu əməliyyatları ələ alıb reallaşdırmaqla məsuldurlar. Bədəndəki hər metabolik əməliyyat, metabolik fermentlər tərəfindən idarə olunar.
Bir insan bədəni, artıma hüceyrələri xaricində-hansı ki, bunlar bədən ağırlığının yalnız 0.1 %-lik qismini meydana gətirərlər-, təxminən, 12 il bundan əvvəl tamamilə fərqlidir. 12 il boyunca bədəninizdəki bütün hüceyrələriniz yenilənmişdir. Qaraciyəriniz köhnə qaraciyəriniz deyil. Bədəninizdə axan qan 10 il əvvəlki qanınız olmadığı kimi, qanınız da 10 il əvvəlindən tamamilə fərqli damarlarda gəzir. Orqanlarınızın hamısı dəyişmiş, tamamilə yeni hüceyrə və molekullarla yenilənmişdir. Bu əlbəttə çaşdırıcı bir hadisədir. Hər üç aydan bir yeni bir dəri ilə örtülərsiniz. Ən sürətli yenilənmə dərinizdədir. Sonra bunu orqanlarınız izləyər. İllər içində ağciyərləriniz, böyrəkləriniz, mədəniz və bütün digər orqanlarınız dalbadal dəyişərlər. Bu sətirləri oxuyan gözlərin belə. Ən ağır dəyişmə isə sümük və qığırdaqlarınızda reallaşar. Onların dəyişməsi təxminən olaraq 10 il qədər davam edər. Amma sonunda onlar da yenilənərlər.
Bunun üçün bədəndə daima bir inşaya ehtiyac vardır. Məhz bədəninizin tikilməsində vəzifə alan işçilərin ən əhəmiyyətliləri metabolik fermentlərdir. Onlar, həzm edilmiş 45 təməl qidasını ala və onları əzələlərə, sinirlərə, sümüklərə, qana və orqanlara çevirərlər. Bir başqa sözlə, bir hüceyrənin həyatda qala bilməsi üçün yanacaq təmin edərlər. Hüceyrənin funksiyalarını yerinə yetirə bilməsi üçün lazım olan bütün reaksiyalarda dövrəyə girər və onları salisələr içində nəticələndirərlər. Bir DNT-in köçürülə bilməsi, ATF-in enerji yığa bilməsi, qidaların hüceyrəyə giriş çıxışları və duyğularımızdan gələn elektrik cərəyanının sinirlər boyunca çatdırılması kimi "həyatla" əlaqədar hər şeydə vəzifə alarlar.
Metabolik fermentlər bizim üçün Rəbbimizin böyük bir nemətidirlər. Doğulduğumuz andan etibarən bizə verilmiş əhəmiyyətli bir xəzinədirlər. Həyatımızın ilk anlarından etibarən saysız əməliyyatı yerinə yetirmək üzrə daima vəzifə başındadırlar. Eyni fermentlər, dəfələrlə, heç dayanmadan eyni əməliyyatları təkrar edərlər. Ancaq onların da ömürləri vardır. Fermentlər biz yaşadıqca azalarlar. Fermentlərin bədəndə azalmalarının və dolayısı ilə əvvəlki kimi təsirli şəkildə vəzifələrini edə bilməmələrinin digər bir adı da "yaşlılıqdır". Çünki yaşlılıq əslində bir insanın nə qədər uzun həyatda qaldığı deyil, bədənindəki toxumaların bir yerdə olub olmadığı ilə əlaqədardır. Bu toxumalar da hər hüceyrənin maddələr mübadiləsinin yüklənmiş olduğu ferment miqdarına bağlıdır. Yəni fermentlər nə qədər çox sayda və nə qədər funksionalsa, insanın maddələr mübadiləsi də o qədər gəncdir.
Əlbəttə, bütün bu sistemlərin çalışması və maddələr mübadiləsinin bu nizamını qoruması sizin əlinizdə deyil. Bir insan gənc və balanslı bəslənən olsa belə, fermentləri lazımlı işləri yerinə yetirmədikcə bədənini canlı tuta bilmək üçün edə biləcəyi bir şey yoxdur. Hüceyrələr bir nizam içində ölməyə davam edəcək, heç cür yenilənməyəcək və orqanlar get-gedə funksiyalarını itirəcək. Fermentlər insanın həyatını davam etdirməsini təmin edən varlıqlardır. Ancaq bunu unutmamaq lazımdır: Fermentlər, ağıl və şüur sahibi olmayan bir zülaldır; maddələr mübadiləsi dediyimiz şey də bu zülalların işləyişindən başqa bir şey deyil. Həyatınızı davam etdirə bilmək üçün bu şüursuz varlıqlara güvənmənizin bir mənası yoxdur. Bu varlıqların təsadüflərin nəticəsi olaraq insanı həyatda tutmağa yarayacaq vəzifələr əldə etdiklərini düşünmək də son dərəcə ağıl xarici olacaq. Bilinməlidir ki, insanı həyatda tutan Allahdır. Allah, insana aid bütün sistemləri yaratmışdır və onlara hər an vəzifələrini yerinə yetirməyi ilham edir, hər an həmişə onları yaradır, onları hər an hakimiyyəti altında tutur. Sahib olduğunuz sistemdə bir əskiklik meydana gəlsə, lazımlı tədbirləri alıb, Allaha yönəlib Ondan kömək istəmək xaricində edə biləcəyiniz bir şey yoxdur. Sizə kömək edəcək olan, sizi yaşadan Allahdır. Allah bu həqiqəti ayəsində bildirmişdir:
Həqiqətən, göylərin və yerin mülkü Allaha məxsusdur. O həm dirildir, həm də öldürür. Sizin Allahdan başqa nə bir himayədarınız, nə də bir köməkçiniz vardır. (Tövbə surəsi, 116)
Qida fermentləri
Aldığımız hər qida, bədənin inşası üçün istifadə ediləcək əhəmiyyətli quruluş daşlarına malikdir. Çiy olaraq yediyimiz qidalar isə, öz-özünü həzm edə biləcək çox daha əhəmiyyətli bir xəzinəylə birlikdə bədənimizə girərlər: Öz fermentləriylə.
Qida fermentləri, yer üzündə qarşılaşacağınız hər qidada mövcuddur. Bu fermentlər yalnız istiliyə qarşı dayanıqsızdırlar. Bir qidanı bişirdiyiniz zaman, içindəki bütün fermentləri itirərsiniz. Ancaq qidanı çiy olaraq yeyirsinizsə, qidanın 75 %-ni öz fermentləri həzm edər. Qidanı öz fermentlərinin həzm etməsi isə bədən üçün əhəmiyyətli bir şeydir. Bədən artıq ferment istehsalı edərək yorulmaz, həzm fermenti çıxara bilmək üçün, hüceyrələrə lazımlı olan metabolik fermentlərin istehsalını yavaşlatmaq məcburiyyətində qalmaz.
Qidaların içində həmişə fəaliyyət halında olan fermentlərə ən yaxşı nümunə, meyvələrdə olan fermentlərdir. Məsələn, banan yaşıl rəngdə olduğunda bananın 20 %-i nişastadır. Ancaq istidə buraxıldığında və üzəri xallanmağa başladığında, amilaz fermenti bananın içindəki 20 % nisbətindəki nişastanı 20 % nisbətində şəkərə çevirər. Bu şəkərin təxminən ¼ -i qədər qismi qlikozadır. Bunun artıq bədən içində həzm edilməsinə ehtiyac yoxdur. (57) Meyvə sahib olduğu fermentlər vasitəsiylə, bədəndə reallaşacaq böyük bir işi, hələ bədənə girmədən tamamilə tamamlamışdır.
Nümunə verdiyimiz banan kimi bişirmədən yeyilən hər tərəvəz və ya meyvə, bədənə zəhmət verməyəcək bu təchizatı ilə bədənimiz üçün əhəmiyyətli faydalar ehtiva edərlər. Bəhs edilən, bananı yediyinizdə ağzınızda başlayan həzm əməliyyatı ilə birlikdə öz fermentləri bananı, metabolik fermentlərin istifadə edə biləcəyi kiçik parçalara ayıraraq hüceyrələrə hazır olaraq təqdim edər. Metabolik fermentlər isə bu parçaları alar, hüceyrə və orqanoidlər üçün lazımlı bir quruluş vəsaitinə çevirərək onları bədənin bir "parçası" halına gətirərlər.
Qidalarda gizli olan fermentlər, yalnız aid olduğu qidasını həzm edə biləcək bir qabiliyyətə malikdir. Məsələn, banandakı amilaz fermenti, yalnız bananın nişastası üzərində təsirli olar. Bu ferment, kartofun nişastasını həzm edə bilməz. Banandakı fermentlər, bananın ardından yediyiniz bişmiş bir ətin həzm edilməsini də təmin edə bilməz. Və yenə bu fermentlər, bədəninizə artıqdan ferment də əlavə edə bilməzlər. Onların vəzifəsi, bananı həzm etmək ilə sona çatar. Qida ilə birlikdə bədənə girən ferment, öz həzm edəcəyi qidasını, qida ağızda parçalanmış olmasına baxmayaraq tanıyar və mütləq onu həzm etməyə yönələr. Bu xüsusiyyətləriylə fermentlər, həqiqi mənada ağıllı davranan molekullardır. Əlbəttə cansız bir molekulun ağıl göstərməsi mümkün deyil. Fermentlərin yerinə yetirdikləri vəzifələrdə şahid olduğumuz bu ağıl, onları yaradan və canlıların xidmətinə verən Uca Allaha aiddir.
Bişmiş, bu səbəbdən də içindəki bütün fermentləri itirmiş bir qidanı yediyinizdə isə bütün iş, bədəninizdə hazır olan fermentlərə düşər. Həzm orqanları, xüsusilə mədəaltı vəzi həddindən artıq çox istehsala keçər. Çox miqdarda ferment çıxararaq bədənə girən qidanın həzm edilməsinə çalışar. Həddindən artıq həzm fermentinin çıxarılması, metabolik fermentlərin istehsal sürətinin düşməsinə səbəb ola bilər. Bu da orqanların çalışması, yenilənməsi və xəstəliklərlə mübarizəsi üçün kafi istehsalın edilə bilməməsi mənasını verəcək. Bu səbəbdən bədən, öz inkişafı və müdafiə etməsi üçün xərcləyəcəyi enerjini, bədənə girən qidaların həzminə xərcləmiş olacaq.
İnsan bəslənmə sistemində fermentlərin əhəmiyyəti mövzusuyla əlaqədar ilk araşdırmaçılardan olan National Enzyme Company (Milli Ferment Şirkəti)ın qurucusu Dr. Edvard Hoveı (Dr. Edward Howell) bu mövzuyla əlaqədar olaraq bunları söyləmişdir:
Fermentlər sahib olduğumuz ən əhəmiyyətli xəzinələrdir. Hər vaxt çöldən gələn ferment köməyinə açıq olmalıyıq. Əgər yalnız irsi olaraq aldığımız fermentlərə güvənsək bunlar, sabit bir gəlir tərəfindən dəstəklənilməyən bir miras kimi tükənib xərclənərlər.
Allah, qidaları fermentlərlə dəstəkləyərək insana böyük bir nemət təqdim etmişdir. Bu fermentlərin bədənə girər girməz nə edəcəklərini bilmələri, tamamilə xarici olduqları bir maddələr mübadiləsiyə uyğunlaşma təmin etmələri və dərhal həzm etmələri lazım olan qidaya yönəlmələri tam mənasıyla bir möcüzədir. Bu fermentlər sanki şüurlu davranar, qida parçalandığı anda fəaliyyətə keçmələri lazım olduğunu bilərlər. Nə əvvəl hərəkətə keçib qidanı yox edər, nə də bədənə girdikdən saatlar sonra hərəkətlənərlər. İşlərinə tam vaxtında başlar və hər şeyi böyük bir sürətlə nəticələndirərlər. Yediyiniz bir meyvə, bu molekulların köməyi ilə, bədəninizi yeniləyəcək elementlər halına gəlmişdir. Bu şəkildə gözləriniz görməyə, qıçlarınız hərəkət etməyə və orqanlarınız işə davam edər. Unutmayın, bu şüursuz molekullar Allahın yaratdığı varlıqlar olduqları və Onun istiqamətləndirməsiylə hərəkət etdikləri üçün təəccüblənib unutmaz, səhv etməzlər. Allahın sonsuz ağlı ilə hərəkət edərlər və Ona boyun əymişlər. Allah bir ayəsində bu həqiqəti insanlara belə bildirər:
Mən, Rəbbim və Rəbbiniz olan Allaha təvəkkül etdim. Elə bir canlı yoxdur ki, Allah onun kəkilindən tutmuş olmasın. Həqiqətən, Rəbbim ədalətlidir. (Hud surəsi, 56)
Həzm fermentləri
Bədəndə həzmi müəyyən fermentlər boynuna götürmüşlər. Bunlar yağları parçalayan lipaz, zülalları parçalayan proteaz, lifləri parçalayan sellüloza, nişastanı parçalayan amilaz, süd məhsullarını parçalayan laktaz, şəkəri parçalayan sukroz və taxıl məhsullarını parçalayan maltazdır. Həzm fermentlərinin varlığı, bədəndəki metabolik fermentlər üçün olduqca əhəmiyyətlidir. Çünki həzmin xüsusi bir ferment qrupu tərəfindən ələ alınması, maddələr mübadiləsinin yorğun düşməməsinə səbəb olar. Həzm fermentləri olduğu müddətcə, bədənimizi işlədən metabolik fermentlər öz vəzifələrini rahatlıqla edə bilər, həzm kimi başlı-başına kompleks və təfərrüatlı bir işlə məşğul olmaq məcburiyyətində qalmazlar.
Məhz bunun üçün insan bədənində möhtəşəm bir mexanizm həmişə işləyər. Bir yeməyi gördüyünüzdə, onun qoxusunu duyduğunuzda, hətta onu yalnız düşündüyünüzdə, bədəninizdəki həzm fermenti istehsalına səbəb olur. Alınan bu xəbərdarlıqlar bədən üçün son dərəcə əhəmiyyətlidir. Qida hələ bədənə girmədən, bədəndə onun üçün lazımlı hazırlıq belə edilmişdir.
Qidaların həzm edilmə əməliyyatı, qidanın yeyilməsinin dərhal sonra ağızda başlayar. Tüpürcəkdə xüsusi fermentlər vardır və yemək onunla əlaqəyə girər-girməz parçalanma mərhələsinə girər. Dişləmə əməliyyatı ilə qidaların xarici divarlarını parçalamış olarıq. Əgər yemək çiysə qidanın içindəki fermentlər bu parçalanma ilə xaricə salınır və üyüdmə əməliyyatına başlayarlar. Ağızda həzm edilən maddə karbonhidratlardır. Tüpürcəkdə olan amilaz nişasta molekullarındakı kimyəvi bağları qırar və tüpürcəkdəki su molekullarını buna əlavə edər. Bir parça çörəyi yediyinizdə gedərək bunun dadlandığını hiss edərsiniz. Bunun səbəbi çörəkdəki nişastanın tüpürcəkdəki fermentlər səbəbiylə şəkərə çevrilməsidir.
Ağızda qidaların həzminin reallaşa bilməsi üçün lazımlı olan pH miqdarı 6.0 və 7.4 arasındadır və ağızda olan amilaz fermenti ən yaxşı bu pH aralığında işləyər. Mədə isə olduqca turş bir mühitdir. Mədədəki pH miqdarı 1.0 ilə 3.5 aralığındadır. Bu turşu mədədə amilazın fəaliyyətini dayandırar. Bu səbəblə mədədə karbonhidrat həzmi reallaşa bilməz.
Ağızda başlayan həzm əməliyyatı, mədə və bağırsaqlarda davam edər. Mədə və bağırsaqlar, iş şərtləri baxımından olduqca fərqlidirlər. Bu səbəbdən, fərqli fermentlər saxlayarlar. Bunları ayrı-ayrı araşdırmaq yerində olacaq.
Mədədəki xüsusi fermentlər
Ağızda başlayan həzmin ən əhəmiyyətli ikinci dayanacağı mədədir. Hər orqanda olduğu kimi, mədədə də xüsusi olaraq vəzifə yerinə yetirən fermentlər olar. İçinə aldığı hər şeyi əridib, parçalara ayıran mədə kimi bir orqanda olduqca həssas mühitlərdə həyatda qala bilən fermentlərin varlığı, əlbəttə, təəccüblüdür. Amma onlar onsuz da mədə üçün xüsusi olaraq vəzifələndirilmiş, xüsusi olaraq təchiz edilib yaradılmış olan köməkçilərdir. Bədəndə var olan böyük möcüzənin digər bir parçasıdırlar.
Mədə olduqca turş bir mühitdir. Həm mədənin öz ifraz etdiyi turşudan qorunması, həm də içində olan fermentlərin bu turş mühitdə yaşaya biləcək xüsusiyyətlərdə olması lazımdır. Mədədə hər iki şərt də təmin edilmişdir. Mədə divarlarının iç səthində, qidalarla təmas edən bir mukoza təbəqəsi vardır. Bu təbəqə, üç növ hüceyrə ehtiva edir. Bunlardan biri hidroklorik turşu (HCl) ifraz edər. Kimyəvi adıyla bəlkə də çox əhəmiyyət vermədiyimiz hidroklorik turşu, əslində xalq arasında "duz ruhu" olaraq bilinən və daşı belə əritmə gücünə sahib bir turşudur. Bu güclü kimyəvi, qidaların həzmi üçün olduqca əhəmiyyətlidir. Başda ət olmaq üzrə mədəyə girən hər zülalı parçalayar və bütün mikrobları öldürər. Bu turşunun bir başqa əhəmiyyətli xüsusiyyəti də mədədə olan və zülalları parçalayan pepsinojen molekulunu hərəkətə keçirməsidir. Pepsinojen, mədədə yemək yoxkən ifraz olunmaz. Ancaq mədəyə hər hansı bir qida çatdığı zaman, sanki bir yerdən xəbər almış kimi hadisə yerinə çatar, aktiv edici bir zülal tərəfindən pepsinə çevrilər və oradakı qidanın parçalanmasını təmin edər.
Pepsinin kənardan gələn, zülal və yağlardan ibarət olan bir ət parçasını tanıyaraq həzm etməyə başlamasını, amma yenə zülal və yağlardan ibarət olan insan mədəsinə zərər verməməsini necə açıqlaya bilərik? Yenə, hidroklorik turşunun mədənin özündə və köməkçi fermentdə əridici bir təsir etməməsini necə izah edə bilərik? Bir fermentin, bir turşunun, molekulların, xəbərçi hormonların və ya yalnız bir ət parçasından ibarət olan mədənin özünün, turşudan, təhlükələrdən, həzm edilməli yeməklərdən xəbərdar olması, bunları tanıması, buna görə tədbir alması, bunu günün müəyyən zamanlarında, daimi və səhvsiz bir şəkildə etməsi, normal şərtlərdə qeyri-mümkündür. Bunu mümkün edən və bu əməliyyatların yer üzündə yaşayan bütün insanlarda heç dayanmadan reallaşmasını təmin edən, molekulların əmr almalarını, itaət etmələrini və bir-birlərinə uyğunlaşma göstərmələrini təmin edən Allahdır. Bir molekulun təsadüfən digərindən xəbərinin olması, təsadüfən onu aktiv hala gətirməsi, təsadüfən təhlükələrin fərqində olması və ona görə tədbirlər inkişaf etdirməsi qeyri-mümkündür. Bir-biriylə sanki ünsiyyət halındakı bu kompleks strukturların hər birinin, bir "yoxluqdan" təsadüfən ortaya çıxıb, şüursuz hadisələr vəsiləsiylə qurulub, yenə təsadüf əsəri funksiya görməyə başlamaları qeyri-mümkündür. Əgər bir insan ağıl və vicdan sahibi isə, səmimi düşünə bilir və gördüklərinə və bildiklərinə qarşı qeydsiz qalmırsa, bu açıq həqiqəti dərhal anlayacaq. Allah ayələrində verdiyi nemətlərin sərhədsizliyini bu şəkildə bildirər:
Heç yaradan da yarada bilməyən kimi ola bilərmi? Düşünüb ibrət götürməyəcəksinizmi? Əgər Allahın nemətlərini saymalı olsanız, onları sayıb qurtara bilməzsiniz. Həqiqətən, Allah Bağışlayandır, Rəhmlidir. (Nəhl surəsi, 17-18)
Mədənin həzm funksiyalarında daha da təəccüblü təfərrüatlar vardır. Mədə, mükəmməl qoruyucu bir maye ilə örtülmüşdür. Bu qoruyucu mukus mayesini ifraz edən qoblet hüceyrələri elə həssasdırlar ki, sanki bir xarici cəbhə vəsaiti kimi olan bu xüsusi qoruyucu mayeni, turşu və parçalayıcı ferment salınmadan əvvəl ifraz edərlər. Bu qoruyucu mayenin gücü fövqəladədir. Ancaq buna baxmayaraq mədə, hər gün bir milyon yarım hüceyrəsini turşunun və fermentin təsiriylə itirər. Bir başqa sözlə, üç gündə bir mədənin bütün iç astarı parçalanar və sonra da yenilənər.
Mədənin "təbii olaraq" ölən bu hüceyrələri heç bir zaman yenilənməyə bilərdi. Bu, elə idarəli bir sistemdir ki, bədəndəki bu mübarizənin fərqində belə olmazsınız. Ölən hüceyrələrin yerinə mütləq yeniləri çıxarılar. Bunların yox edilmələri də, yoxdan var edilmələri də ancaq Allahın diləməsi ilədir.
Xora adıyla tanıdığmız xəstəlik, bədənimizdəki bu möhtəşəm idarənin olmaması vəziyyətində, nəylə qarşı-qarşıya gələ biləcəyimizi xatırladır. Bu xəstəlikdə, qoruyucu mayenin ifraz olunmasında müxtəlif səbəblərdən ötəri əskiklik baş göstərər. Turşu və ferment, mədə divarlarını zədələməyə başlayar və alt təbəqədəki qan damarlarından çölə qan sızar. Mədədə artıq bir yara meydana gəlmişdir. Mədə müalicə olana qədər, mədənin öz ifrazatları mədə hüceyrələrini öldürməyə davam edəcək, qidalar gərəyi kimi həzm olunmayacaqdır.
Qoruyucu mayenin mədədə ifraz olunmasının ardından qida, həzm edilmək üzrə mədənin üst qisminə gəlir. Bu hissədə heç ferment ifraz olunmaz. Çiy olaraq yeyilən qidalar düz mədənin bu hissəsinə gedərlər. Udma əməliyyatının ardından bu qidaların həzmi, qida-ferment hissəsində, qidanın öz fermentləri ilə yarım və ya bir saata qədər davam edər. Daha sonra mədənin öz fermenti olan pepsin vəzifəsini götürər.
Yeyilən qida əgər bişmişsə, özünü parçalayacaq fermentləri olmadığından, mədədə yarım saat və ya bir saata qədər heç bir əməliyyata uğramadan gözləyər. Əgər yeməklə birlikdə zərərli bir bakteriya udulmuşsa, bu müddət içində bakteriya fermentlər tərəfindən parçalanaraq təsirsiz hala gətirilər. Tüpürcək ifrazatı karbonhidratı parçalayır. Amma zülal və yağ gözləmək məcburiyyətindədir. Mədədəki bu qidaya, içində ferment olan qidalardan fərqli bir tətbiq edilir, çünki bədənin maddələr mübadiləsi, diqqətini daha çox metabolik fermentlərə vermək məcburiyyətindədir. Yəni, bədəndə bir dəfə daha şüurlu bir seçim edilmişdir. Qida, bu bölgədə bir müddət gözlədikdən sonra mədə fermentləri ilə parçalanmağa başlayacaq.
Mədədə turşu ifraz olunması əməliyyatı isə, mədədə yemək olması ilə nəzarət edilir. Yemək mədəyə girdiyində, müəyyən hüceyrələr hərəkətə keçər və qastrin adı verilən bir hormon ifraz edərlər. Bu hormon, qan dövranına qatılar. Hidroklorik turşu ifraz edən ifrazat vəziləriylə əlaqəyə keçərək turşu ifrazatını başladan bir siqnal göndərər.
Sinir sistemi də mədə turşusunun ifraz olunmasına təsir edər. İfrazat vəziləri sinir sisteminin idarəsi altındadır. Ancaq həzm mayelərinin ifrazatı, həm sinir sistemi, həm də hormonlar tərəfindən nəzarət edilir. Bu səbəbdən stress və təzyiq yüksəlməsi də xoraların meydana gəlməsinə səbəb olur. Necə ki, beyinin mədədəki ifrazat vəzilərinə mesajlar göndərməsi üçün, bir qidanı iyləmənin, dadmanın, hətta düşünmənin belə kafi olması, sinir sisteminin həzm əməliyyatındakı təsirini göstərir.
Mədədə zülal həzm edən aktiv ferment pepsindir. Bu ferment, buradakı hüceyrələr tərəfindən effektiv formada çıxarılar və effektiv halı pepsinojendir. Hidroklorik turşu pepsinojeni pepsinə çevirər. Mədə ifrazat vəziləri tərəfindən pepsinojenin ifraz olunması eyni zamanda qastrin hormonunun fəaliyyətləri ilə də nəzarət edilər. Mədədə qidanın olması, qastrinin ifraz olunması, hidroklorik turşunun istehsalı və pepsinojenin pepsinə çevrilməsi kimi əməliyyatların hamısı bir-biri ilə əlaqəlidir. Bu səbəbdən, mədəyə qidanın girməsi həzm mərhələlərinin olduqca kompleks bir zəncirini başladar.
Pepsin, böyük zülal molekullarını kiçik polipeptidlərə çevirər. Ancaq hər polipeptid molekulu, bir-birinə bağlı olan böyük miqdarda amin turşularına malikdir. Bunların parçalanması da incə bağırsaqda davam edər.
Mədədən bağırsağa açılan hissədə bir qapı var. Bu qapının varlığı olduqca əhəmiyyətlidir. Çünki bağırsaq ilə mədəni ayıran bir qapı olmaması, bağırsaqdakı yeməklərin mədəyə geri gələ bilməsi ehtimalını özü ilə gətirər. Bu da mədənin öz xüsusi turş mühitinin pozulmasına səbəb olacaq. Çünki bağırsaqdakı fermentlər daha neytral və əsas mühitdə işləyərlər. Mədədəki turşu səviyyəsi, bağırsağın xüsusi fermentlərini pozulmağa məruz qoyacaq və olduqca təhlükəli nəticələr əmələ gətirəcək.
Burada bəhsi keçən, bənzər quruluşda, bənzər vəzifələri edən həzm fermentləridir. Amma bağırsaqda işləyənlər mədənin, mədədə işləyənlər da bağırsağın mühitinə uyğunlaşma təmin edə bilməzlər. Bu vəziyyət, bədəndəki hər bölgənin, hər toxumanın və hər orqanın fərqli xüsusiyyətlərlə yaradıldıqları və fermentlərin də bu mühitlərin şərtlərinə uyğun gələcək xüsusiyyətlərlə təchiz edildikləri həqiqətini gözlər önünə sərir.
Bağırsaqdakı xüsusi fermentlər
Bağırsaq, qidaların parçalanması üçün xüsusi olaraq yaradılmış bir orqandır. Divarlarında meydana gələn kimyəvi hadisələr, qidaların ən kiçik parçalara təhlil edilib paylanmasındakı qüsursuz sistem heyrətləndiricidir. Bağırsağın divarlarının dərhal hər kvadrat millimetri, saysız fermentin çıxarıldığı bir fabrik kimidir. Bu fabriklərdə zülalları müxtəlif peptid addımlarına qədər təhlil edən, bunları amin turşularına, karbonhidratları qlikoza və yağları yağ turşularına və qliserinə parçalayan fermentlər çıxarılır. Bu fermentlərin nə növləri, nə funksiyaları, nə də sürətləri bir-birinə bənzər. Meyvə şəkərini parçalayan ferment ilə süd şəkərini parçalayan ferment fərqlidir, nişastanı isə başqa bir ferment parçalara ayırar. Buradakı istilik və pH dərəcəsi, bu fermentlərin çıxarılıb öz fəaliyyətlərini etmələri üçün ən uyğun nisbətdədir. Çünki, daha əvvəl də ifadə etdiyimiz kimi fermentlərin çox həssas iş şərtləri vardır.
Bilindiyi kimi, mədə və bağırsağın strukturları və iş şəkilləri bir-birindən fərqlidir. Mədədə turşu, bağırsaqda isə əsas mühitdə işləyə bilən fermentlərin olması lazımdır. Mədədən bağırsağa keçən qidalar, mədənin sərt şərtlərindən ayrılaraq, bağırsağın daha yumşaq olan şərtləriylə qarşılaşarlar. Bu səbəbdən bu sərt şərtlərdən ayrılıb gələn qidaların və mayelərin bağırsağa zərər verməmələrinin təmin edilməsi lazımdır. Məhz bunun üçün pankreas (mədəaltı vəzi) mayesi dövrəyə girər.
Bir azdan təfərrüatlarını araşdıracağımız xüsusi fermentlərə sahib pankreas mayesi, pankreas kanalı yoluyla bağırsağa girər və pH tarazlığını turşdan əsasa çevirər. Onikibarmaq bağırsağı yəni, incə bağırsaq, yağların parçalanmasını təmin edən fermentlərin olduğu yerdir. Pankreasta çıxarılan yağ əridicilər, burada toplanaraq qidaların həzmini sürətləndirərlər. Pankreas mayesi olduqca güclü bir ferment olan tripsinə malikdir. İncə bağırsağa effektiv forması olan tripsinojen şəklində girər. Tripsinojen, bağırsaqda yalnız qida olduğunda aktiv hala keçən bir başqa fermentin fəaliyyətləri nəticəsində aktiv olar və tripsinə çevrilər. Tripsin, mədədən incə bağırsağa gələn polipeptidlərin peptid bağlarını parçalar. Tripsin, eyni zamanda, pepsin tərəfindən mədədə parçalanmamış olan böyük zülal molekullarını da təhlil edər. İncə bağırsaq divarlarında olan ifrazat vəziləri bunun xaricində peptid bağlarını ayıran fermentlər də ifraz edərlər. Molekulları meydana gətirən peptid bağları yıxılar və zülal həzmi nəticəsində ortaya çıxan son məhsul, artıq bütün zülalların təməl quruluş daşları olan amin turşularıdır.
Yağlar da incə bağırsaqda həzm edilərlər. Ancaq qidalarla alınan yağlar, incə bağırsağa gəldiklərində kiçik yağ damlacıqları halındadırlar. Yağ həzmində rol alan lipaz fermenti, bu vəziyyətdəki yağlara təsir edə bilməz. Bunun üçün öd dövrəyə girər. Öd, qaraciyər tərəfindən ifraz olunan və öd kisəsi tərəfindən əhatə olunan bir maddədir. İçində heç bir həzmedici ferment yoxdur. Öd mayesi içində olan öd duzları, yağ damlacıqları üzərinə yapışmaqda, bunları incə parçalar halına gətirməkdə və bunları fermentlərin parçalaması üçün hazırlayır. Öd duzlarının 90%-ə qədəri, bağırsaqlardan keçərkən incə bağırsağın alt qismində əridilməkdə və qaraciyərə daşınaraq təkrar-təkrar həzm üçün istifadə edilir.
Öd vəzifəsini bitirdikdən sonra sıra yağ həzmedici fermentlərə gəlir. Pankreas mayesində olan yağ həzmedici ferment lipaz, yağları, yağ turşularına və qliserinə çevirərək parçalar.
Bütün bu mərhələlər reallaşana qədər alınmış yüzlərlə tədbir vardır. Əvvəlcə mədədən gələn qidaların, mədənin turş mühitinin təsirlərini bağırsağa daşımamaları lazımdır. Ardından hələ həzm edilməmiş olan qidaların həzmi üçün müəyyən fermentlərin hazır olmaları lazımdır. Mühitin, bütün bunları reallaşdıracaq şəkildə təşkil edilməsi, xəbərçilərin buna görə hərəkətə keçmələri, köməkçi molekulların hadisə yerində hazır olmaları lazımdır. Məhz bütün bunlar üçün pankreas mayesi çıxarılar. Bu xüsusi qarışığı hazırlayan isə olduqca xüsusi bir orqan olan pankreastır.
